Santissime pater etc. Dominus do Vely, orator Gallorura regis apud me residens, ostendit mihi herj vesperj exemplum quarandam lite- rarum**), quas dicit dominum suum misisse sanetitati vestre quasque itidem hoc manc ostendit quibusdam ex consiliarijs meis. Et quamuis neque illud neque aliud illarum exemplum mihi') voluerit difficileque sit omnia in eis contenla memoria retinere, nihilominus carpam ea, qu<? mihi succurrunl, vi sanctilas vestra et reuerendissimi cardinales oratores- que, ad quos predtete, litere dirigunlur, eo melius eorum, que dixi, virilatem agnoscant intelliganlque, quomodo dicti domini regis excusa- tiones fundate sint. Eroque in hoc, quam potero, breutor, cum sira in itinere et in arnvis, longiorj scriptum minus conuenientibus, cum pre- sertim confidam, sanetitatem veslram et alios dominos rerum, inier dictum dominum regem et me preteritarum, veritatt cognitioni et euidenlie, po- tius acquieturos, quam suf aut mee, asserlioni, et pro vestra insigni pru- dentia vobis persuaderi aut insinuati1) non permiltelis, quiequid in con- trarium glossabit *), aut colorabitur.

Et cum hac considentia4) ineipiam ab eo, quod rex antedictus in-

*) Vorliegendes, hier aus einer gleichzeitigen Abschrift mitgetbeilte Schreiben des Kaisers an den Pabst vom 19. Mai 1536 ist in deutscher Übersetzung im selben Jahre (in 4l°) gedruckt und führt den Titel: »Vilsers Herrn des Römischen Keysers gegenbericht, auff des Königs von Franckreich Verantwortung, seiner Kay. May. beschehener Protestation vnd anbringens vor Bäpstlicher Ileyligkeit, Cardincln vnd botscbalTten zu Rom, jr bederseyts frid vnd kriegßhandlung belangend!, Anno 1536.«

•*) Dieses »Exemplum responsionis christianiss. Galliarum Regis, ad orationem, qua Cassar in eum Romae inuectus est, Latinitate donatum, in gratiam eorum qui Gallice non nouerunt.« findet man gedruckt in: »Exempluria literarum quibus et ebristianissimus Galliarum Rex Kranci- scus, ab aduersariorutn maledictis defenditur: et controuorsiarum causa;, ex quibus bella hodie inter ipsum et Carolum quintum Imperatorera emerserunl, explicantur: vnde ab vtro potius stet ius »quumque, lector prudens perfacile deprehendet. Quarum catalogum, seqticns pagella in- dicabit. Purisiis ex officina Rob. Stephani. 1537.« 4'° pag. 118—135.— cfr. der Brief des Kaisers Karl V. (L'empereur ä son ambassadeur en France) in den »Papiers d'£tat du cardinal de Granvelle publi£s sous la direction de M.Ch. Weiss. Tome II. Paris 1841.« 4'» pag. 460 und 461 No.XCVI.

1) Hier fehlt »communicare«. 2) insinuari. 3) glossabitur. 4) con- tidentia.

No. XC. 1530. 221

quit, me medietatcm historie tantummodo confecisse eumque oportere reliquam scribere. Equidcm fateor, me non modo medietalem nee quar- tale earum parlicularitatum, vnde bono iure et maxima de causa de pre- diclo domino rege conqueri possum, sanetitati vestre declarasse, sed id tantummodo pretermisj, vt non maiedicendo regi neque eius operibus iu- slificatem 5) me; et ideo paucis acquieni«). Quod sj rex illud perficere vellet, deberet, sicut proprium et peculiare historie. est veritatem testi- ficati plane assentiri •) et faterj ea, qu? dixi. Et hoc paclo non me coegisset, sicuti fecit, vllerius procedere:

Cogitabam, dictum dominum regem responsurum oblalionibus meis infra longum terminum ei slatulum, et 9J taliter vtlu) vno aut altero rae- dio euitaretur bellum, ad quod me tarn irrationabiliter prouocauit et coe- git. Quod non obstante, quod") infra dictum terminum neque longo post tempore fecit, tarnen vllra hoc vnusquisque polerit videre etcogno- sce11), quomodo responsum ipsius correspondeat oblalionibus, cur'3) saltem debuissel tarn longo tempore, quo super his, que dix14), cogita- uit, recordari melius suarummet actionum et, si id recusabat, si minus cum veritate saltem cum aliqua veri similitudine id ipsum facere.

Namque primo loco ponit, amicitiam et fauorem suum mihi maxime in rebus et negotijs meis profecisse et preeipue in liberando me a Inlela15) bone memoria aui mei, imperatoris Maximiliani, quem deus absoluat, et ad acquirendum regimen inferiorum mearum prouintiani1•). Ex hoc iudicati") potest, quomodo ex hoc prineipio reliqua intelligi aut credi debeant, cum adeo notorium sit, regem Ludouicum XII vltimo die de- cembris mortuum esse et me infra diem Irium ,s) regum immediate se- quentem emaneipatum, iuratum et constitutum fuisse in administrationem dictam meam '•) prouintiarum. Vnde clare videtilu) potest, quantum amicitia dicti regis, nondum nisj ab eius coronatione contracta, et tracla- tus ac consederationes11) nondum initf proficere potuerunt.

Et consideratis tractatibus, factis ab eo tempore vsque ad rupturam bellj per dominum de Sparrot et Robertum de la Marchia mediante dicto domino rege, et terminis contentis et habilis, solus aspectus ipsorum tractatuura satis declarat, qualis semper fuerit voluntas et violentia dictj domini regis erga me, ex conditionibus et astrictionibus et tot generibus matrimoniorum vsque ad cogendum me in ea aetate, in qua eram, ad

5) iustificarem. 6) acquieui. 7) testifleari. 8) assentiro. 9) vt statt et. 10) aut statt vt. 11) liier fehlt: »id ne<|ue». 12) cognoscere. 13) cum statt cur. 14) dixi. 15) tutela. 16) prouinciarum. 17)iudicari 18) trium statt Irium. 19) dictarum mearum. 20) videri. 21) con- federationes.

222 No. XC. 153C.

promittendum et expectandum vxorem nondum existentem in rerum na tura. De quo iam tot dicta et scripta sunt, vt superfluum ac nimis pro- lixum videatur hijs repetere.

Quod autem idem dominus rex dicit, se iure bono postulasse obsides et fideiussores pro obserualione dictorum traclatuum, precipue autem pro assecuratione pensionis, quam habebal, vel vt melius dicam, sibi vsurpa- ueral super regno Neapolitano: certe parum aut nihil iuris habebat dictus dominus rex in illa pensione. Et ex hoc ipso tanto magis probalur vio- lentia in dictis traclalibus vsilata. Quomodocunque autem sit, nulluni fundamentum aderat vltra tarn fanorabiles") et exhorbitantes Iraclalus ") eosque I4) in vtililalem dicti domini regis requirendi tarn extrema media assecurationis sicuti illa, quando poslulabat et absolule persistebat, vt darentur ej obsides, el, quipeius est, aperta fronte declarabat, siculi dominus de Laussan, orator suus, expresse nullaque admissa ralione aut exusatione '*) fecit, affirmans, nisi hoc fieret, ex tunc dictum regem lun- turum»') irritos dictos traclatus. Rem certe nimis violenlam et penitus contra contenta in illis!

Quantum dd1") competentiam electionis imperij, verum est, que ") ab vtraque parte salis honesti sermones habili fuerunL Sed practice, rescriptiones et demonstraliones, quas dictus dominus rex fecit, illis non corresponderunt. Mihi enim atrociter detraxit, blasphemijs iminijsque*0) affecit apud electores, principes et Status Germani^31), quemadmodum ipsi sciunt et bone persone ipsius colegij teslificare") possunt. Et vltra hoc paucj dies preleriere ex alijs effectibus, qui meliores et primi in- dices sunt intentionum, clare") patuit, sj ipsius regis inlentio conuenie- bat predictis sermonibus. Perseuerantia autem postea de his taliter testi- ficala est, vt generaliter vniuersa christianitas scire et iudicare possit, quid insit.

Quod autem se rex cogitat iuslificare circa practicas factas perßar- rois oratorem suum, cum dicat, ipsum Barrois illas negare, Jot ") gentes sciunt contrarium, vt vcritas non dependeat a denugatione3i) dicti Bar rois; quemadmodum eliam alia mala offitia, que, alij oratores el minislri suj fecerunt tantum in chrislianilate quantum extra illam, pati non pos aunt hoc idem responsum tarn ordinarium et vsitatum. De quibus eum sepius monere **) fecj, responsum aulem Semper fuit, regem nihil tale

22) fanorabiles. 23) tractatus. 24) eosque muss ausfallen. 25) quod statt qui. 20) excusationc. 27) lattirum. 28) ad. 29) quod statt que. 30) iniurijsque me. 31) In dem Drucke des deutschen Exemplars steht an dieser Stelle der Zusatz: »vnd (er hat mich) an der wähl verhindern wollen«. 32) testificari. 33) vor clare fehlt »vnde«. 34) tot. 35) denegnlione. 36) moneri.

No. XC. 1536. 223

mandasse oratoresque et ministros suos ea denegare. Sed vt eorum opera in dies de malo in penisS1) telenderint tot diuersis et perniciosis modis, nullj aut pauci potentatus principes et res publice, in christianitate sunt, qne nesciant, quid credere debeant aut possint, etiamque38) nihil aliud esset, nisi quod cum euidentia inexcusabilj a me toties monitus Semper tarnen dissimulauerit. Et quod peius est, effectus ipsi ea magis indica- runt, quam conueniret, non modo contra me et amicos ac consederatos3») meos sed in preiuditium boni publici ipsius chrislianitatis. Et quamuis plus nimio prouocatus alque irritalus sim, lederet tarnen condescendere ad omnes particularitates, cum sit contra naturam ineam male dicere aut scribere necesseque esset parliculare volumen conficere vllra hoc, quod iam dictus dominus rex rem eo deduxit, vt alio modo procedere opus sit, quam exprobando 40) verba et scripturas.

Quantum ad ingressum domini de Sparrot in regnum Nauarre, ex mandato dicti domini regis Francis et cum exercitu suo, tanta iam de hoc scripta sunt ostendendo inexcusabilem ipsius regis culpam, vt tediosum potius quam necessarium sit prolixior circa hoc esse, presertim cum in nullo alio tractalu inter regem et mc fiat aliqua menlio de41) Nauarre nisi in illo deNoyon, in quo exlrahendo totum id, quod pro rege facere posset, dictum tantummodo fuit, quod casu, quo dominus deAllebrecht42) mihi constare faceret, se habere aliquod ius ad regnum Nauarre, et, postquam eum audiissem et intellexissem, conlentum non redderem, ex tunc dictus dominus rex ei assistere posset. Sed nunquam inuenientur43), que44) dictus dominus de Allebrecht45) hanc conditionem adimpleuerit aut ad aliquod honestum cnndescenderit, sicut tarnen specificalum et plane requisitum fuerat, nec quod vnquam recusauerim de hoc tractare. Immo mc Semper obtuli paratum tantum pro exigenlia Iraclatus quantum etiam ad complacentiam ipsius regis. Qui, sciens superius dicta, intelli- gere debet, quod mihi ob causam predictam bellum inferre non poterat, presertim cum in subsequenti tractatu Londrensi, qui expresse renouat illum de Noyon, conuenerit et conclusum fuerit, quod ego frueret 48) eorum omnium41), que, tunc possidebam, in quibus irrefragabiliter com- prehendebatur regnum Nauarrf, promisitque et iurauit dictus dominus rex, se me in eis defensurum. Et post longas disputationes, Calesij anno XX0 inter oratores dicti regis et meos habitas presenlibus commissarijs regis AngliaB, ipse rexAnglie, condescendit ad partes meas contra dictum regem Francif, infractorem in hoc puncto dictorum tractatuum. Et vltra

37) peius statt penis. 38) etiamsi statt etiamque. 39) confederatos. 40) exprobrando. 41) hier fehlt: »regno«. 42) Der deutsche Text liost »Allobrecht«. 43) inuenictur. 44) quod statt que. 45) Der dcutscho Text liest »Allobrecht«. 46) fruerer. 47) eis omnibus.

224 No. XC. 1530.

hoc, quod dicti tractatus altler glossari, interprelari aut intelligi non possunl, ipse progressus exercilus domini de Sparrol hostililer vllra Nauarram et vsque ad Logrinium4S) declarauit aperte, ad quid tende- bat *•) ipsius mandatum et praclicas50), que, tuuc temporis nomine dicti regis in regnis meis Hispaniarum dirigebantur. Et sie dictus dominus de Sparrot et exercitus suus, confectus ex gentibus et subieclis ipsius regis, talem mercedem reeeperunt, qualem honestas, iustitia et funda- mentum cause merebantur.

Tali modo aut minus potest se rex excusare circa indiclionem hostilitatis mihi a Roberto de la Marchia eodem fere tempore factam. ob quam coactus sui") in bellum ingredi, de quo iam satis et plus quam oporteret dictum scriptumque fuit. Vnde absque replicalione dictus rex conuincitur suisse") aulhor illius prouocationis, vt cum hoc medie et cum expeditione dicti domini de Sparrot bellum in diuersis partibus contra me ineiperet. Quibus consideratis vnusquisque cogitare polest, que, Charitas ibi inerat et qualem considentiam ") poteram poslea capere de oblatione, quam proposuit dictus dominus rex, aut quam assecuratio- nem in ipso rege et gentibus suis, quod mihi assisterent contra dominum Roberlum de la Marchia. Et vltra alia testimonia plusquam suflicientia, quf ad hoc propositum produci possent, ipsiusque Roberti, vxoris, fili- orum ministrocunque M) ipsius confessionem habeo proprias literas ori ginales dicti domini regis, ad quas nihil respondit, sicuti etiam nesciret, manu sua subscriptas sigilloque suo sigillatas ac per secratarium ") ipsius quondam Robertetum, personam proueclf aelatis et bene nolum, signatas, directiuas ad quondam comitem Carpensem, oratorem suum Rome^ tunc agentem, quibus plane et aperte certificatur, ipsum promo- uisse predictas ambas expeditiones stipendiaque pro illis suppedita, cum multis alijs particularitalibus, declaranlibus et affirmantibus nominatim, quod iam diu anlea in animo habuerat mouere practica56) ad opptimen- dum *') me bello. Et verum est, quod, sicut ipse dominus rex dicit, ipse dominus Robertus amisit plura loca et fortalitia fuitque, vt merilus erat, castigatus, quod existens vasallus meus tarn sinistre fuisset mi nister ad dictum bellum ineipiendum.

Respectu tractatus Madutiensis »*) et fidei, quam dictus dominus rex, sicut sepe dicit, coactus dedit, et quod ea üde non obstante fuit in custodia, opus non est respondere neque scribere plura, quam vniuersus

48) Der gedruckte deutsche Text liest: »Logeen«. 49) tendebant. 60) practica?. 51) fui statt sui. 52) fuisse. 53) coniidentiam. 54) mi- nistrorumque. 55) secretariuin. 56) practicas. 57) opprimendum. 58) Madritiensis.

No. XC. 1536. 225

mundus nouit. Nam vt directe veniamus ad punctum, postquamiB) omni iure humano et diuino et omnium gentium confirmato generaliler et differenter0O) ex vsu bellj inter nobiles et alios caplimus61) deuenit post captiuilalem statim seruus victoris, qui super ipsum habet omnem aucto- ritalem vitae et mortis, cuius simul et grauioris captiuitalis timor est ordinarium tu ildamen tum fidei ipsius captiui, quam oportet cum"2) dare et obseruare ijsdem legibus et conditionibus, quas dominus suus vult et absolute mandat. Plane considcrnuiM) potest, sj dictus rex Francis, tarn honorifice et bene tractatus, sicut semper fuit, durante captiuilate vel, vt melius dicam, detentione sua, potest per timorem excusare inob- seruanliam fidej suse vel ideo quod (sicut expressc conuentum fuit, quando ipsum61) fidem dedit,) in custodia fuerit habitus vsque ad libe- rationem suam, cum ab eo tempore tantum fides sua deheret habere locum ipse auf5) redire in meam potestatem. Cum vero neulrum fecerit vnusquisque seit, quam bene excusabilis sit culpa isla.

Et quantum ad ligam, quam dictus dominus rex Krancia; fecil post tractatum Madritiensem et liberacionem suam pro recuperandis (sicut ipse inficiatur) filijs suis, bene scitur, cum qua ratione et honestate), attentis supradictis. Et sie successus tales fuere. Sciunt enim ipse rex et subditi sui, quid vtilitatis ex hijs fuerint assecuti nec non ex bellj in- diclione, quam Burgis mihi iieri fecit. Scitur similiter, qualem se in ea prestitent'7). De successu autem duellj, quod mihi Pansijs6S) obtulit de persona sua ad meam, et per quem defuerit, satis compertum est.

De expedilione quondam domini de Lulrecli "'■'.) non potest colorarj, eam factam fuisse pro procuranda Iiberatione Clemenlis papae, qua; ante aduentum diclj Lautrech in Ilaliam iam secuta erat Scimiquc ;") dictus rex ante couptam dictum expedictionem "), quantum doloris concoepe- ram ex detentione dicti sanetissimj et quam statim prouidi, vt penitus liberaretur. Plures autem ltaliae potentatus boni testes esse possunt, ad quem finem expeditio illa, qua ") ctiam male successit sicuti aliie, con- coepta fuerit. Estque satis recens memoria ad sciendum, vtrum mors dicti domini de Lautrech et pestilentia superueniens in eüs ") exercitum fuerint in,4) causa suj excidij, an meae vires superauerint asperrimum suarum ") bellum. Quod si sanclilas vestra non satis de hoc certa est, satis breuj potest intelligere ab eis, qui interfuerunt et te,e) visu sciunt; sieque ista discussio poterit alijs lidein adimere.

59) postquam muss ausfallen. GO) indifferenter. 61) captiuus. 62) eum statt cum. 63) considerari. 64) ipsam. 65) aut ipse statt ipse aut. 66) hier fehlt: »>id factum sit«. 67) prestiterit. 68) Parisijs 69) Lautrech. 70) Sciuitque. 71) expeditionem. 72) qua?. 73) eius" 74) in muss ausfallen. 75) suorum. 76) de statt te.

15

22« Nu. XC. 153C.

Vestra etiam sanctitas bene considerare polest attentis prcdictis et alijs, a tractatu Madritiensi et fide data ab ipso rege vsque ad tractaluai Cameracensem contra me perpetratis, vnde ego regna prouintiae atque subditi mej tantum damni receperunt, an dictus rex debeat conquerj de conditionibus ipsius traclatus Cameracensis et an polius habuissem po- tissimam causam raaiora ab eo postulandj et facullatem eum ad ilia cogendj, existens lunc lemporis marj et terra victoriosus et armis polen- tissimus ac, vt vera dicam, absque vlla comparalione superior viribus ipsius regis, tamquam penitus labefactatis.

Non est rairandum, si in rebus, quarum probatio obscura est, inue- niuntur aliqua ad colorandam fabulam, postquam dictus dominus rex affirmat expresse, se obseruasse Semper traclatus inter nos numquam contraueniendo. Cui, vt pluribus alijs particuluritatibus. qua; nimis prolixe essent, non contradicam, illud tantummodo recensebo, quod vi- gore tractatuum et presertim Cameracensis ipse rex expresse et solem- niter promissit") et iurauit, se neque in Germania neque in ltalia vllas practicas moiiturum in meum preiudicium, in quo remillo me ad illud, quod sanctitas vestra et potentatus Italiae nec non electores, principe», nobiles, ciuitates et status predictae Germania; alijque principes sciunt et intelligunt. Cum autem parliculariler excusare velit expeditionem Wir- tenbergensem contra Romanorum Hungarie et Bohemie regem dominum fratrem meum, certum est, quod dictus rex non modo pccuniam ad hoc suppeditauil sub specie emplionis Montis Belljardj7 ■) et aliorum locorum sub meo comitatu Burgundise sitorum (quod quidem de ipso magnam gigne- bat suspitionem, nam Möns Beliardus") non polerat ad aliud esse commodus ipsj regi et alia predicta loca, nisj ad circumueniendum et infestandum dictum fratrem meum et me), sed etiam ostendj poterit ex proprijs scripluris et tractatibus super hoc faclis per dictum dominum regem, quod fuit cum expressa conuentionc (oramissis 80) per*1) nunc alijs, qua» vltra hec possunt fuisse tractala), vt pecuniee diele emplionis conuerterentur ad illam expeditionem; et sie maior pars capitaneorum et militum, qui in ea fuerunl, publicabant se pro seruitoribus dictj regis Francis, qui tarn tacite quam expresse illos promouebat et maximum sc habere gaudium ostendebat de bello illo contra dictum fratrem meum.

Nolo etiam prelerire, quod dominus de Brion admiratus 8i) Francis, cum nomen suum mutualus esset regi emendis dictis locis sub predicto meo comitatu existentibus pretenderet8S), quod ad me pertinet, ipsj vero

77) promisit. 78) Montis Bellicardj. Der deutsche Text liest :~»Mum- pbart«. 79) Bellicardus. 80) omissis statt ommissis. 81) pro statt per. 82) admiraldus statt admiratus. 83) Wie der dcutsclio Text zeigt, muss hier

No. XC. 1530. 2>7

ej ostenderent, loca illa ex prouinti^ consuetudine confiscala esse, dixitroe non futurum iudicem super hijs, expresse miaatus se per vim processurum.

Et vlterius quantum ad expeditionem Wirtenbergensem reraitto me ad illa, qu»; probati84) poterunt, similiter etiam de fine, ad quem ten- debat dominus rex Francis, et an sperabat cum hoc medio posse alias expeditiones facere contra Italiam. Kodein enim tempore recognoscebat lcgionarios et subditos suos, tormenla bellica fundj paralique 85J faciebat, practicabat in Italia diligcntius, quam antea fccerat, vtebatur admira- tus86) talj arroganlia; addito etiam illo, quod rex antedictus raaximo moleste tulit, vt sensit, concordiam factam inter dictum fratrcm meum et ducem Vlricum Wirtenbergensem Lantgrauiumquc Jlässig eodem tem pore, quo Barbarossa (sicut postea fecit) volebat descendere contra chri- slianitalem, cum quo se iactabat habere intelligentiam et conuentiouem repartiendi predam, antequam tarnen capta esset.

Satis etiam notum est, quod dictus rex continue contra dominium Genue. et subditos eius modis "') fecerit exlerminando eos ex regnis suis, habendo pro hostibus et hostilitcr contra eos procedendo, dando literas repressalie, generaliter et parliculariter contra dictum dominium, cuj tarnen dictus rex in tractalibus intcr nos expresse et integre renuntiauit. Et, quantum ego cogito, non poluit postea, quomodocunque sit, ad id pretendere ius aut auetoritatem aliquam secundum textum dictorum tractatuum plane clamm 88), et non obstante, quod per priuilegium impe riale, quod eis, sicut officij mej est, comessj80), simulque vigore dicto rum tractatuum conclusum est, vt dictum dominium statuatur et dirigatur in semp'J0) aut gubernationem, sicuti in presenti ei optimam et ad Iran- quillitatem Italic maxime conuenientem, taliter vt, quiequid rex Franciee hactenus lentauit aut fecit quomodocunque in damnum dictj dominij, sit contra darum textum predictorum tractatuum et contra assecuralionem, quam dictj Genuenses vel alij potentatus, a me et sacro imperio aueto- rizatj, habere debent, omniaque in meum preiudilium et iniuriam, tur- bationem autein et damnum Kalif; cum hoc etiam, quod dictus rex in pluribus partibus satis declarauit, ea fierj in despeclum mej. Neque defuerunt practic? cum magnis promissis (que, tarnen promissa ex parte sua adimpleti9I) solent, sicut deus seit), vt eos a mea deuolione alie- naret, cui tanlum debent, quantum e contrario rationabilem cum ") ha- bent conquerendj de diclo domino rege.

statt »pretenderet« etwa Folgendes stehen: »et tractaodo cum officiaübus dicti mei comitatus pretenderet, se a nie in fvudum reeepturum esse id, 84) probari. 85) pararique. 86) admiraldus. 87) omnimodis. 88) clarum. 89) concessj. 90) rcmpublicam statt semp. 9t) adimpleri. 92) causam statt cum.

15*

228 No. XC. I5 3G

Qualem antem excusationem habere polest circa heredes quondam bone memoriç consobrinj mej ducis Borbonij, qui quidem heredes vi gore, dicti suj ") tractaluum debebant resliluj in successionem et bona predicti defunctj? Attenlis quibus tractalibus ipse rex iam feceral rcsignationem diclorum bonorum el slatim post liberationem filioran suorum sine vlla alia causa denuo vsurpauit dicta bona male tractandu dictos heredes cum demonstratione exlremç indignationis.*)

Manifestum eliam est, eum nunquam voluisse restituere bona, per tinence ad consobrinum meum principem Orangie aliosque subditos el seruitores meos, quos nimis longum esset islis inserere. Que bona ei sola causa bellorum preterilorum fuerunt occupata et ex diclis tractatibos debebant inexcusabiliter et prompte restiluj. El vltra hoc plures literas arrestationis et repressaliç concessit contra subieclos meos et boni eorum in regno suo sita, quod eliam expresse en ut um est in dictis tra- ctatibus.

Bene etiam nouit violentiam et insolenciam, qua in mullís partib» gubernalores suj et alij vsj sunt et vtuntur quotidie in confinibus pro- uinliam94) meam ,s) summoee) in ipsis prouineijs, et quam violenter vsurpent limites quodque suj consiliarij et officiates procédant de fado in concedentis •») arreslationibus et commissionibus sub colore iustilr super bonis vassalorum et subditorum meorum, quemndmodum eliam ia maximum fauorem admirati0») factum fuit contra dictum consobrinom meum principem Orangij presertim in re, cuius cognilio irrefragabililer ad me pertinebat mediante omni iure et ratione, non obstante, quod iam ante curiam parlamenti dictj mej comitatus Burgundiae causa agi coepU esset, quod absque vlla excusatione est in preiuditium litis pendentis.

Dictus dominus rex Francise bene facit prelereundo illud, qaoi inter ipsum el ducem Geldrie preterijt et tractatum fuid ••) expresse contra dictos traclatus. Quj tarnen punctus adeo notabilis est inter ceteros, vnde non possum ñeque debeo preteriré, quin ius meam prc- sequar, cum iam de hoc loties monuerim ipsum regem, effectue autem aut sufficiens aliqua excusalio numquam subsecuta sit, cum res ipsa per se tarn euidenter inexcusabilis sit.

Quantum ad oblationem assistendj christianitati, quam fecit eo tem pore, quo dominus deBalonson 10°) a me ad ipsum missus fuit tunc cum Turcus vltimo descendit in Hungariam et cum potentissimo exercitu eral

*) Der ganze Passus von »Qualem autem excusationem« bis »cum demonstratione extremç indignationis« fehlt im deutschen Texte.

93) dictorum statt dicti suj. 94) prouiheiarum. 95) mearum 96) immo statt summo. 97) concedendis. 98) admiraldi. 99) fuit. 100) Balanson.

No. XC. 1530. •22Ü

prope Viennam, in quo dictus dominus rex dicit se non ciuiliter meo nomine fuisse requisitum, inslructio dala ipsi domino de Balonson101) et responsum, quod a dicto rege in scriptis retulit, possunl de hoc (idem faceré, quomodo factum sit. Et ideo horum omnium copiam initio ora- tori meo comili Cenlifonlano, vt, si sanclitati vestre placueril, vidcre et cognoscere possit, cum qua honéstate eum requiri fecerim et an dictum eius responsum corresponderit, precipue autem quam bene conueniebat, ipsura regem offerre, se missurum tarn magnam polenliam in Ilaliam, tunc pacifican et ab omni timoré а�? periculo a dicto Turco imminente liberain, cum preserlim in illis parlibus Italie, haberera classem meam nimio plus potentem quam Turcica erat, sicutj dicta mea classis bene re ipsa oslendit, vi prelermitlam alias consideraliones, coniecturas, inditia et informations, tunc et postea habitas a diuersis parlibus, que, tameu important ad declarandum caritatem et sinceram affeclionem el ad quem finem rex Francis prediclam oblalionein fecit. Preterea eliam sj istud vllimum responsum non conueniat cum precedentj, suspilionem lamen non minuit omnia bene comprehendendo.

Immo eo magis detegitur verisimilitude oblalionis dictj dominj regis et quam bene fúndala erat, cum vellet maiorem partem exercitus, quem in Ilaliam milleret, conficere ex nalione Germanica, eo tune ,ог) adeo occupata in bello el resistentia contraTurcum, et quod103) ipsorum Germanorum nomine et consilio omnium statuum dicte Germanie, requi- rebam auxilium diclj regis. Illud et euidentia rerum presentium eo magis delegit veritalem huius parlicularitatis, cum sciatur, quod vltimum de polentia fecit et adhuc facit, vt per vehementes et equisitas,04) practi cas gentes ex dicta Germania educat, non aliter а�? si de summa rerum in eo ageretur. Atlamen constat, quera numerum hactenus asse- qui potuerit.

Non solum autem ej non suffecit Germania? pro resislenlia contral0S) meciim non adstitissc cum lalj frígida et suspecta oblalione, quam toties repetijt et magnificauit, sed etiam ad illam colorandam imputât mihi, ac sj in lalj subsidio requirendo male me gesserim el mea culpa fueriti quod ipse dictum subsidium non dederit. De quo predicta instruetio veritalem ostendere polerit.

Et, quod penis '"«; est, id ej non fuit satis, sed per plura scripta nimis iniuriose el enormiler innectus ,0*) est contra dictum fratrem meum et me et precipue per literas suas de prima februari,os) annj preleritj

101) Balauson. 102) tempore statt tunc. 103) quod et statt et quod. 104) exquisitas. 105) hier fehlt Turcum. 106) peius statt penis- 107) inuectus. 108) februarii.

230 No. XC. 153G.

1536,oe) directiuas ad electores, principes, ciuitales, comités et équités dicteGermaniç*), studens eis persuadere et insinuare, nos esse in causa malorum, que, Turcus et alij infideles fecerant, faciebant et, sieut vide- bantur, factun'10) erant in dicta christianitate, similiter et de inconueniec- tibus rerum fidej, quod ob particularem ambilionem et auiditatem it causa tirannizandj christianitatem illa fiebant, notans me etiam imp«- dentie et calumnie, cum alijs verbis grauibus et iniuriosis. Ad qee rémittentes nos ad ea, quç christianitas jpsa sciebat, et ad rerum prele- ritarum euidentiam, noluimus frater meus et ego responderé, conside rantes etiam, quod non tendebat ad illud111), quam ad querendii mouendj bellj occasionem tempore et coniunctura suspectis, et tune �?и eram satis occupatus in remediando christianitatj contra dictum Bark- rossam.

Verum est, quod eo tunc111) particulariter comitj de Roenlr"5) consobrino meo, quem ad Germaniam pro conducendis militibus contra Barbarossam expediueram, scripsj ea, qua? conuenire videbantnr pro iustificatione mea et excusatione apud ipsam Germaniam, sicot videret pro rej necessitate requirj. Quod sj placuerit sanctitati vestrç, poteril vna cum reuerendissimis cardinalibus et oratoribus ac alijs videren dictis literis piares particularitates ad hoc facientes. Vnde non ero istë prolixior voluique in Ulis seruare modestiam, quam maxime potuj, non obstante, quod dictus frater meus et ego adeo fuissemus irrilati, sirai etiam viderj potest ex ipsis literis Gallicis; idque me etiam grauat, quod oporteat pro iustificatione mea ostendere meas dictas literas.

Sj m) festinitas "5) illa, quam dictus dominus rex ,,e) ob id, quod durante bello contra Turcum et expeditione mea Africana nihil molilœ fuerit: oportet hoc bonum opus tantj faceré, quanti valere aut ponderare potest, procedat ex bona volúntate, aut quod non habuerit modem, vel occasio se non obtulerit aliter faciendj durante vtroque negotio. El re- mittens me ad rej essentiam nolo pro nunc vltemis1") de hoc verba faceré

*) Dieses Schreiben des Königs Franz, datum Lutetia? Parisiorum Calend. Feb. Anno Do. 1534, ist gedruckt in den schon erwähnten »Exem- plaria literarum etc. Parisüs 1537.« 410. pag. 183—194-, — cfr. dagegen der Brief des Kaisers Karl V. (L'empereur au comte de Reux en Alle magne) in den »Papiers d'état du cardinal de Granvelle publics sous la direc tion de M. Ch. Weiss. Tome H. Paris 1841.« 4»«. No. LXIX. pag. 337—353.

109) Der gedruckte deutsche Text hat mit Buchstaben ausgeschrie ben: 1535. 110) facturi. III) aliud statt illud. 112) tempore statt tunc. 113) Der gedruckte deutsche Text liest: Roet. (Es ist der Graf von Reux gemeint.) 114) Sua statt Sj. 115) festiuitas. 116) hier fehlt das Verbum. 117) vlterius.

No. XC. 1530. 231

Quantum ad ligam defensiuam, Bononiç erectam anno 1533, non possum melius faceré, quam remitiere me testimonio omnium principum et potentaluum Italia: nec non miuistrorum viuentium quondam Clementis pontificis, qui testificarj possunt, si vnquam eis meo nomine vnicum ver- bum dictum fuerit in preiudicium aut paruipensionem dictj domini regis. Verum est, quod sub generalitate comprehensus fuit ipse rex Francise casu, quo vellet aggredj aul monere118) bellum contra dictara Italiam et in preiuditium quietis el tranquillitatis ipsius "*), siculi reuera sem per sluduit; et in parle fuit causa procurandj et faciendj dicta m ligam, de qua non potest conqueri faciendo quae debebat et quae promissit110) ac rejterato iurauit per dictos tractalus.

Quantum ad subditos meos, qui ad vsum triremium dictj regis Francise per vim captiui delinebanlur, quos ipse post dictos Iractatus missu reddere distulit quosque121) suos habuit, quos ego in Tunesij expugnatione eduxi et ex capliuitate liberaui: dicti tractalus inter nos et impossibililas reddendj istos subditos Gallos possunt ostendere, an eius excusatio, quod tam din122) delinuerit meos, sufficiens sit, cum sui essent in manibus et poleslate inlidelium, cum quibus nullam habebam intelligentiam pro eis Iiberandis; ipse vero habebat intelligenliam. Sed preterea diclus rex debet meminisse, quod ipse et dominus de Merao- raneyJ2S), primarius suus magister curiç, sepius prumiserant et plane assecurauerant, quod absque vllis conditionibus jpsos capliuos redderent, siculj sepius mihi affumauit etiam dominus de Vely, orator dicti regis apud me residens, qui hoc negare non potest. Et cum hac occasione cumque literis proprijs ipsius regis satis expressis expediuj et misj sepius ad curiam in Galliam ac ad Marsiliam pro recuperalione dictorum meo- rum subditorum; et in fine post loiigas sollicitationes de nouo proposuit conditionem antediclam. Qua non obstante expresse consenserat in dictam liberalionem, vnde mérito causam habuj sentiendj talem muta- lionem ob amorem, quem erga dictos subditos meos gero, tam din124) per vim detentes et male tractates sine ipsorum culpa. Quod sj de alt— quo alio meo interesse fuisset questio, minus egre lulissem, sicut eliam in alijs fecj, huiusinodj contrauentionem tractatuum inter nos et contra- dictiouein verburum iam dictorum. Sed in hoc ipso sensi, quod, quanto manie '") desiderium et affectionem ostendebara pro liberalione dictorum subditorum meorum, eo magis rex Francise remmebat1").

De scutifero Merneilles,27) quid accident, salis patet nec non iusli-

118) mouere. 119} hier fehlt »aliquid suscipero«. 120) promisit. 121) quousque statt quosque. 122) diu. 123) Mommorency oder Mont morency. 124) diu. 125) maius. 126) renuehat. 127) der deutsche Text liest »Mcrmailles«. Er heisst Marauillia oder Merueilles.

232 No. XC. 153C.

ficationes quondam bone memoria Franciscj Sforcie Mediolani ducis, propler quas suum proprium cancellarium hac precipua de causa ad re gem Francis misit; et apparebit ex responso, quod tunc regi Francie super qnerala l28) sua in scriptis dedi, quod quidem responsum adeo rationabile est, vi nescinent139) quicquid replicare, similiter et in hoc, quod non modo vnquam probate l3°) potuit, ipsum Merneilles,JI) fuisse oratorem suum. Sed aperte in contrarium apparebat, eum non esse ora- torem, ex proprijs lileris ipsius regis, immo quod tamquam priuata per sona, homo origine et natiuilate subiectus quondam dicti ducis, venerat Mediolanum. Atque ila consequenter dictus dux potuit administrate iuslitiam, sicut fecit, leniorem vtique, quam tarn scandalosj delictj atro- citas postulabal. Nam nisj iustitia illa administrata fuisset, potuisset ipsj ducj aliquod inconueniens subsequj. Debuissetque dictus dominus rex maiorein rcspectum habuisse honestatis, ad quam simul et ad submissio- ncm iudicij mej, tamquam superioris suj, se dux remitlebat. Saper quo polest recordati m) se respondisse (sicut in mullis alijs negolijs fecit), quod ipse et reges Francis soliti erant sibimet iuslitiam administrate '**) per vim et non aliter. Quod responsum satis extraneum et omnibus inri- bus diuinis et humanis contrarium fuit nimisque graue non solum erga mc et imperialem auctoritalem sed intolerabile sibus135) principibus et potenlalibus gcntibusque politice viuentibus preserlim chrislianis. Nihilo- minus hactenus id tolerauj.

Quantum,se) dicit, quod in omnem euentum ac etiam, sj dictus Mer neilles1'") aliquod crimen commisiset •*•) punitione dignum aut contra dictum ducem in proprio ducatu suo praclicasset, nihilominus ob re spectum, qui heri1J») debet erga oratores, non debebam fierj permillere hancl'40) punitionem, ideo quod idem posset euenire illis, quos in di- uersis locis habeo: certe mihi videtur, quod ista persuasio parum con- tinet aequitalis et longe distat ab omni iure. Sicut enim oratores, fa- cientes debitum suum, debent humaniter et fauorabililer tractatj '*'), ita illj, qui contrarium faciunt, amiltunt omnia priuilegia et fauores. Quod si in hoc casu taliler agerent cum meis, non solum id tolerarem sed approbatem '*'-), quamuis hactenus (ale quid in eis inuentum non fuerit Et mirum non est, sj oratores dictj regis, presumentes se tolcrari debere vltra modum fquemadmodum ipsj sibi persuadet), assumunt quomodo-

128) quercla. 129) nesciuerit. 130} probare. 131) der deutsche Text liest »Mermailles«. Er heisst IfarauUlia oder Mcrueilles. 132) ad- ministrare. 133) recordari. 134) adminislrare. 135) omnibus. 136) Quod autem statt Quantum. 137) der deutsche Text liest »Mermailles«. Er heisst Marauillia oder Merueilles. 138) commisisset. 139) liaberi statt heri. 140) hane. 141) tractarj. 142) approbarem.

No. XC. 153G. 233

cunque sibi tantom audacie, el excedunt debilum modestiamque, qualitati oratornm conuenientem, mullique ex illis abutuntar hoc nomine maxime exhorbitanter. Sed non possum intelligere, quid ego circa hoc pntuerim aut debuerim facere contra dictum ducem, cum nulla in eo culpa in- ueniretur; immo potius lapidaretur de bono opere, quod iusticiam fieri fecisset de vno subiecto suo pro casu scandaloso super crimine lese maiestatis, de quo adeo suspectus erat contra dictum ducem. Cuj etiam salis assendilurresponsum ipsius regis, qui suse lanlum magnitudinis et affinilatis inter nos respectum haberi debuisse dicit et non perpendit, quod ipse dux se submittebat iudilio meo. Vnde tarn subite '**) et in- audita eius causa damnari non polerat, cum non appareret ratio ant pro- batio qualiscunque ex parte dicti regis Francis, immo realiter contra- rium ex ipsius proprijs literis.

Ego numquam pretendi, quod dictus dominus rex Francis; desisteret et '**) confederationibus antiquis, quas se in Germania habere dicit, si quas habet, nec non a confederalis, dictis nostris tractatibus tolerabili- bus, non tarnen vt sub hoc pret '**) aliquid contra me et auctoritatem meam imperialem machinaretur, sicuti promissit,4') et iurauit in dictis tractatibus, neque concitaret sediliones, rixas, diuisiones, partialitates, hostilitates et bella in graue preiudilium dicte. Germanie. et Italie,, quem- admodum manifeste fecerunt ministri sui. Et quomodocunque sit, quod illud mandauerit approbaueritque nec ne, ignorare certe non potuit et tarnen tolerauit.

Vnde bene intelligi potest, an illud sit obseruare tractalus inter ipsum et me et an conueniens sit affiniti148) nostre. Et ipsemet debet habere illum respectum, quem persuadet, vt ego habeam, et ponderare melius, si est confederatio qualiscumque, que, debeat nostram excellere aut precedere aut eum obligare possit ad offendendum dictum fratrem meum et me, atque ex hoc conciderarean expeditio Wirtenbergen- sis mihi bene tolerabilis sit.

Omnia supradicta conueniunt etiam ad refutandum id, quod dictus rex Francis excusare vult circa ducem Sabaudie,, vllra hoc quod dictus dux (sicut ipse rex fatetur) expresse comprahenditur150) in dictis tracta tibus inter regem et me, cumque se Semper submisseritIM) iustitie, obtu- lerimque me (sicut ofiitij mej est) eam administralurum. Sed adhuc plura sunt, quam contra ducem Mediolanj. Nullo enim respeclu habito, quod dictus dux Sabaudie est proprius auunculus carnalis suus, ipse rex non

143) assentitur. 144) subito. 145) a statt et. 146) pretexlu. 147) promisit. 148) afliiiitaü. 14!)) considerare. 150) coinprchcnditur. 151) submiserit.

234 No. XC. 1536.

modo dixit, eum non habiturum aliam iuslitiam nisj per vim, sed pro- cessit, sicut videtur, cum tali fundamento, coniunclnra et occasione, vt salis intelligi possit, in quam partem id ante deum et ante mundum capj debeat.

Tanto magis consideralis tot honestis conditionibus'"), ad quas continue condcscendit dominus dux erga dictum regem, mittens ad eum diuersos nolabiles oratores, qui fuerint spreti et repulsj, nonnullj moratj aliquot menses in curia Franciae antequam audirentur, alij remissj in- auditj idque totum precipue ob indignationem a dicto rege contra ducem conceptam ex inuidia et zelotypia afiinitatis inter dominum ducem et me et quia recognouit et debitum suum fecit mecum, tamquam bonus prin- ceps et vassalus imperij, et noluit ei aperire loca sua et dale'") trans- itum per prouintias suas ad faciendam cxpedilionera bellicam contra me et occupandum stalum Mediolani.

Quod autem vult se excusare et palliare, quod exercitus suus non fuerit confeclus et ordinatus nisj ad finem recuperandi iuris sudicto duce Sabaudi^, execulio tarn violcnta, exccssiua et exborbitans salis de- clarat hunc punctum. Sed dictus dominus rex debet recordarj, quid sepius per lolara chrislianitalem exprcsse dixit et dicj fecit, qua de causa armabat se et ad quid tendebat, nempe quod totum id, quod contra du cem Sabaudie faciebat, non erat nisj ob supradictam causam, vt scilicet faciliorem et securiorem faceret Iransilum ad occupendum'") ducatum Mediolanj et contra me bellum gcrendum. Quid quidem remeraorans rex deberet se conlenire '*•) ab affirmalione contrarij, cum toties id scripserit et adeo publicauerit videatque, se non posse vllerius progredj, eliam sj maxime vellet.

Postremo etiam cum dictus rex misit presidentem suum Poyetum ad ducem Sabaudiae, obtulit se diclus dux et submissit151) iuditio meo, aut quod omnes differentie, deciderentur secundum pacta inter domos Francin et Sabaudie,. Et, quod plus est, dictus dux ostendil titulos suos ipsj presidenti, qui nesciebat, quid in contrarium diceret, et dabat spem, quod ex eius relalione dictus dominus rex contentaretur. Sed paulo post dominus de Moreta 158), missus ab ipso rege ad eundera du cem, detexit plane insidias, cum diceret, quod illud, quod occupabat ex prouinlijs ducis, et voluntas illa habendj Niciam et montera Melianum non erat pro retinendis eis, sed vt ej seruirent ad aliquod lempus. Men-

152) Nach dem deutschen Texte muss dieser Satz heissen. »Tanto mngis considerande sunt tot honeste conditiones», 153) dare. 154) sui a statt su. 155) occupandum. 156) continerc. 157) subniisit. 158) der deutsche Text liest: Moneta.

No XC. 1536- 235

tionem autem specialem fecit, quod dictas rex nesciret, quo modo re- nouate15») bellum contra me nisj per hoc medium. Et ex hoc ipso com- prehendj potest, qualiter dictus rex rcddit debitum conueniens affinitatj mê110) et quomodo sim obligatus ei corresponderé. Est etiam magnç equitatis aliena bona per vim occupare et detinere el postea velle osten- dere lilulos suos sanctilati vestre; sine alio vllenis

Bene etiam intelligi potest, an conueniat quieti Italie, et obseruan- tiae dictorum Iractatuum, quod rex susceperit ad seruitia sua comitem Galeotum de Concordia post tarn crudelem casu1"), tain publice per dictum comitem commissum in personas proprij fralris patris soi et con- sobimi1"') carnalis. Ipse vero dominus rex eum in prolectionem suam assumpserit164), non obstante, quod sit in banno imperialj, sicut ipse dominus rex bene nouit, qui prêter hoc defensionem etiam Mirandulç promisit, cuius iura dictus Galeotus (si ius aliquod ad earn1**) habere poterat) ob suam contumatiam, rebcllionem et crimen lese maiestatis contra me et sacrum Imperium amisit. Manifestum etiam et darum est, an excusatio dictj regis locum habere possit quantum ad id, quod Tinte- nillaiee) dominus de Schenez ibi fecit. Nam vitra proprias literas ipsins Tintenille "•') testificantes inexcusabiliter, quod tractauit ea, que superius, ex mandato dicti domini regis et admiralj,08) sui domini de Brion, per- mansit etiam diu in dicta Mirandula prosequendo dictum tractatum et continuando practicas et machinationes, quas vestra sanctitas et tota Italia scire potest; satisque intelligitur, an siut contra me et directe contra dictos tractatus а�? ad turbandum Italiam et an dictus rex in eo sit ex- cusabilis, qui continue approbatetauctorizat id, quod dictus Tintenilla1") hucusque fecit, et an practica ista et alias, quas rex facit per Italiam pro educendis gentibus ad sua stipendia ad expressum finem bellandj easque adiurans contra quemcunque et vitra hoc quod1'0) nominatim contra me, conueniat111) tranquillitali et communi bono Italia; et an ego contrarium procurans earn redigam in seruitutem et ei adimam libertatem et tranquillitatem, in qua illam constituí, presertim cum in dictis nostris tractalibus huiusmodj practicis derogatum fuerit, propter quas dicta Italia continue et iam longo tempore defatigata ac oppressa fuit.

Verum est, quod ego dixi sanctitati vestre, me semper tolérasse predictas contrauentiones Iractatuum pro euitando maiorj inconuenienti in dicta christianitate, non adeo progressus, vt declaratem,7J) dicto régi, me tenere bellum pro certo. Sed credo sanctitatem vestram et hos, qui

159) renouare. 160) nostre. 161) vltore. 162) casum. 163) conso- brini. 164) assumpsit. 165) earn. 166) der deutsche Text liest »Tinteuilla.« 167) der deutsche Text liest »Tinteuillcn«. 168) admiraldi. 169) cfr. Nota 166. 170) quod muss ausfallen. 171) conucniant. 172) declararem.

236 No. XC. 1530.

cum ea erant, bene neminisse, quod satis dabam ad inlelligendum, me nirais iam pungi, quam vt amplius id tolorerare "*) aut dissimulare pos- sem, nisj rex Francis acceptaret et satis facerel vni aut allen ex medijs, qua? ei obtuleram, et quod post terrainum super hoc ei prefixum omnia ponerem in computo. llludque tarn bene fuit declaratum cum hoc, qiod ipsa ratio oslendit, vt diclus dominus rex non possil id verlere in alinm sensum. Quod sj id facere vult sibique aliud persuadet, fallitur ei eo ipso.

Quod autem in presentiarum velit dictus rex acceptare illud, quod dicit me n,'4) antea obtulisse, de complacendo ei deducatuMediolani pro duce Aurelianensj filio suo secundo genito, sanclitas vestra bene potesl recordarj, quo modo res in presentia vestra fuit declarata non contra- dicenle oratore ipsius regis. Quod eliam satis confirmatur ex eo, quod rex non respondit ad id, quod orator suus dominus de Velly1"), com quo communicabatur, promissit "•) et assecurauit ex parte domini suj eo tempore, quo fuit questio de hoc proposito, quod dictus rex Francis nihil attenlaret de facto contra dictum ducem Sabaudiae pendentibus practicis de statu Mediolanj. Nihil eliam respondetad id, quod dictum fuit conditionaliter, id est casu, quo possent inueniri media et assecurationes conuenientes, in quo extrema difficultas facta fuiL Si- militer etiam causa querelarum, quas (quomodocunque sint) dictus rex Francias apcrte declarauit se habere in Italia ex parte filij suj Aurel 1a- nensis, pro quibus tarn euidenter fecit manimorimillud ipsius Aure- lianensis publiceque sepius et longo iam tempore se de hoc iactauiL Quantum autem ad illud misteriuin, quod hac de causa exercitum suum ratro "•) cedere fecit, bene scilur ob quam causam illudque satis de- notat, quod subslitit et firmauit se dictus exercitus in locis, vbi cogitauit se fore tutiorem aut in minorj periculo, Semper tarnen relinendo tot um id, quod potesl ducis180) Sabaudix.

Prelerea autem debebat dicere dictus dominus rex, an acceptauerit declarationem meam cum predicla cundilionc, sicut faciendum erat, et considerare, quid ego potuj oagitare1") ex eo, quod loco acceplandi id, ac si fuisset res debita et non gratuita, vltra hoc exprcsse perstitit pro vsufructu ducalus Mediolanj eius vita durante, aperle declarans ora- tori meo apud ipsum residentj (quemadmodum et suus mihi dixit), quod sine vsufructu non mitterel personam neque facultatem traclandj. Immo lam tacile quam aperte denotauit, qui ,82j, si hoc non fierit,M), seque-

173) tolerare. 174) ei statt n. 175) Vely. 176) promisit. 177) re spondit. 178) matrimonium. 179) retro. 180) pertinet ad ducem statt potcst ducis. 181) cogitarc. 182) quod statt qui. 183) fleret.

No. XC. 153G. 237

retar expeditionem suara bellicam. Et potest recordatil84), qnam paruj fecit illud, quod prias consenseram pro filio suo de Angolesmo, et verba, quibus vsus fuit quantum ad affinilalem, qua? sanctitati vestre in hoc casu visa fuerat, quae quidem pretermitían), ne illj reddam par alia- rum affinilatum, quae, sicuti ipse seit, facte sunt quarauis minus con- uenientes.

Oportet etiam id perpendere, quod ipse rex manutenere vult, Me- diolanum esse hereditatcm filiorum suorum vsurpatam, quodque illam habere vult per pacem aut bellum, que quidem hereditas spectat"5) ad lilios suos, addens etiam ad hoc propositum, quod patienter tulit iniurias, quae ei faclae fuerunt. Ex quo eo clarius et apeitius ostendit, quod, gratificando ei de dicto statu quaiiter qualjne IM) modo, aut cuicuinque ex filijs suis detur, nemini propterea aeeeptum referent187), а�? sj esset res iniusta 188) detenta et quae debeiet restituí sine vlla requisitione; et quiequid super hoc edificarent18e) credendo eum obligare l?0) ad pacem, commune bonum christianitatis et Italiae quietem, non modo careret funda mento, sed potius daretur ei modus vlterius progrediendi. Sed circa hoc iam tantum et loties responsum fuit iramo sine vlla rationabili aut honesta contradictione, vt iam dictus dominus rex deberet tenere hanc pretensionem tamquam extra propositum. Et eo minus debebathoepro- ponere in talj coniunetura, in qua magis conueniens erat aeeeptare id, ad quod ex pura liberalitate et gratia condescenderam, et non reddere pro tarn magna isla obligalione taies et tarn inconsideratas obiectiones denuo reprehendendo, quod sibi detinetur contra ius quod suum est.

Ac vt directe veniam ad punctum, sj ipse aut predecessores filiorum suorum vnquam habuerunt apparens aut probabile ius ad Mediolanum, illud pretendj aliter non potest, nisi per inuestiluram concessam et faclam per dictum auum meum caesarem Maximilianum régi Ludouico XII , quae quidem facta fuit cum expressis conditionibus, quae non fuerunt obser- ualae immo in ipsam contrarium directe et inexcusabiliter factum"1). Prelerea seit, quod quondam rex Ludouicus et ipse amiserunt dictum statum iure bonj bellj, et ad maiorem cautelan) ipse renuntiauit dicto statuj tarn suo quam filiorum suorum nomine vigore tractatuum Madri- cyñ 1VS) et Cameracensis et alterius ipsorum cum approbatione omnium statuum et consiliorum regnj suj. Hoc autem considerato quomodo po test ipse cum bona conscientia, ratione et honéstate, cum ipsi filij sui omnes in paterna eius potestate sint, quemadmodura sunt, denuo in me-

184) recordari. 185) spectot. 186) qualiue. 187) referet. 188) iniuste. 189) edificaren). 190) obligari. 191) ipsum. 192) fracte statt factum. 193) Madriciensis.

238 No. XC. 1530.

dium afferre iura filiorum suorum, per ipsum, vt dictum ei lH), toties renuntiata et cum tot talibusque iuramentis, aut hoc faciens quomodo potest dicere se semper obseruasse (sicut eliam facere vull) prediclos tractatus?

Si dicit (sicut sepius fecit), quod omnes renuntiationes per ipson facla; processerunt ex timore et vt posset extrahere a captiuilate filios suos: satis superius responsum fuit, qualiter ed ad quid eum fide> sua obligasset ante tractalum Cameracensem. Post hunc auleio factum quomodo polest allegale '••) vim aut limorem, quando pro excusalioce inobseruaU" fidej suae dixit notabiliter et sepius, quod nemo inuenirelor, quj ipsum in regno suo existentem posset eum cogere ad aliquid per vm aut timorem? Cum autem pustea circa tractatum Cameracensem allepl contrarium, ad nihil aliud amplius facit, nisj ad inferendum, quod in omnibus hijs, que cum ipso tractarentur, similiter et de Mediolano qoic- quid faceret, promitteret aut assecuraret, omne id fieret pre timore et pro recuperalione hereditatis filiorum suorum, sicut ipse appeilal El deus seit, an sub hoc colore et occasione et habitis, vt dictum est, ph- ribus modis vellet tendere etiam ad alia loca, cum hoc, quod se iam "'I, plus nimio in eo declarauit-

Et ex hoc ipso potest sanetitas vestra et omnes alij iudicare, quod sj media et conditiones tractatus pro duce de Orliens mihi semper tam- quam impossibiles vis« sunt, an postea, hijs magis consideratis, de- buerim et debeam lenere pro certo; qua? inter alias causa fuit, quod. Romte cum essem apud sanclitatem vestram, eidem declarauj et düj, quid inter regem ipsum et me hactenus actum fuerat, et obtulj media, qua: sanetitas vestra seit, vt vna aut alia via hoc bellum euilati"') pul set, a dicto adeo repe'>•) procuratum, et ad quod fuj (sicut adhuc suffl.l de die in diem magis prouocalus et coactus.

Quantum vero ad id, quod rex iam dictus asserit, se semper snb- misisse 20°) (sicut adhuc facit) omni honestati pro stabilimenlo diel« p<- cis, vtinam sie fuisset! Nam si id fecisset, euitasset inconuenienlia, qu* apparent euentura ex diclo hello. Vtinamque tarn honorabilem obla- tionem meam pro se et suis de ducatu Mediolani filio suo duej de Ango- lemo dando aeeeptasset, ex quo cognoscj potest, an ambitio et auiditas aut interesse mihi imputanda sint. Cum autem dictus dominus rex dictam oblationem meam infra tempus sibj prefixum non acceplauerit, quemad- modum et nunc non facit, sed persistit continuo pro suo fidioJ01) Anle-

194) est statt ei. 195) et. 190) allegarc. 197) sentiat statt se i 198) cuitari. 199) rege adeo stall adeo repe. 200) hier felilt: *'■ 201) filio.

No. XC. 1530. 23fl

lianensj201), beatiludo veslra, reuerendissimi cardinales, omnes pru- dentes et bonj virj erunt bonj testes, me, velim nolim, cogi ad dictum bellum.

Et quod dictus rex nullj principi christiano cedere velil in deside- rando bono christianitatis, illud ad illos potius, quam ad me, pertinet intelligere et perpendere hanc comparationera. Nam ex parle mea re- mitto me operibus, dolens, quod melius non fecerim. Tc aM) ritu uero et modo, in quo rex Francise viuere facit subditos suos, credo, quod multj sunt, qui faciunt id, quod debent, et si qui sunt, qui id non fa- ciant, scirj polest, vnde procedat et quo modo res se habeat ac vnde exemplum capiant, de quo nollo i0i) contendere.

Quod ad particulare duellum, ad quod dictus dominus rex respon- dit se non tinerj20S) eo, quod nihil grauatus sit in honore suo, oportet eum scire, quod suus et meus honor sunt et erunt adhuc magis in ore, disputatione et opinione hominum pro notitia et euidentia operum nostro- rum. Similiter etiam eril sinceritas conscientiarum nostrarum in iuditio dej creatoris, quod quidem magis importat, quam dictus rex et ego ex nobismet ipsis persuadere nobis possumus. Et quantum ad me, nolo super hoc amplius contendere cum ipso, cum hactenus nihil vnquam profecerit.

Quod autem dicit, gladios nostros ne20«) nimis breues ad fecien- dum 201) tarn longe, verum est et nescio, an ista fuerit causa, ob quam prius ipse rex Franciae obtulit mihi Parisijs inde, tunc cum eram in Hispa- nia, duellum persone sos ad meam cum verbis valde insolentibus, et remitto me ad id, quod secutum est. Sed sj vult considerare, qua de causa ei obtulerim duellum, bene potest intelligere, quod vltra punctum honoris id etiam accedebat, euitatio scilicet malorum, inconuenientium et ruinarum, quae ex hello succedunt. Et bene considerando media, quae eodem tempore proposuj, res erat satis commoda ad iungendos nostros gladios et duellum satis facibile 208).

Rex Franciae omiltit in dicto responso suo, quod loco acceptandj duellum, cui me in piidla 209) sanclitalis vestre 2lu), dixit oratori meo apud ipsum residenti, quod, si congrederemur in hello, non recusaret mihi ictum haslas pro beneplacito. Sed cum ipse duellum pro euidan- tis2") dictis inconuenientibus acceplare nolueril, valde extra proposifum videtur illius loco offerre, quod dictum est. Nam altento, quod ipsemet nouit, bellum sua causa iam adeo propinquum esse eo, quod Semper perstiterit in habendo slatum Mediolanj ad suum appetitum pro maiorj

202) Aurelianen*). 203) Do stall Te. 204) nolo. 205) tenerj. 206) nunc stalt ne. 207) sauciandum. 208) facile factu. 209) pre- sentia. 210) hier fehlt etwa •obtuli«. 211) euitandis.

240 No. XC. 153G. XCI. 1543.

incnnuenientj Italise et totius christianitatis, sicut bene videti112) et in- telligi potest, attento etiam, quod nunquam ei deficiet auidilas isla, ne- cesserit21''), vt vnusquisque faciat, quo "*) poterit melius, vi polius et necessitale quam pro be.neplacito.

Protestaque215) Semper sanctitati vestre eamque et reuerendissimos cardinales omnesque alios bonos et probos viros vna cum euideotia et notitia rerum preteritarum festes appello, (vt coniungam finem haruB literarum ipsi principio), quod mihi hoc extreme displicet ob causas ipsas, quas prescntibus reuerendissimis cardinalibus et oratoribus sanetitati vestre dixi, quam post pedum oscula rogo, velit omnia in bonam parte« aeeipere excusanque nti), si in bis aliquid minus conueniens conlinelar, aut quod non sit secundum ordinem responsj, vel sj aliquos panetos omitto, quod quidem ex eo non procedit, qund bonam iustificationem dare non possim, sed quia non potui assequi copiam literarum et re sponsj ipsius regis, deo optimo maximo supplicans, sanetitatem veslrara din21.') conseruarc et protegere dignetur in bono regimine et admini- stratione ecclesix su,t. Datum in Burgo saneli Donini ,apud Placenliam. 19. maij 1536.